HERBAL GARDEN

Vivek college of Ayurvedic Sciences & Hospital Bijnor UP

मेषश्रृंगी

Classification

चरक-
सुश्रुत- वरुणादि, सालसारादि
भावप्रकाश-

Synoyms

मधुनाशिनी -जिह्वा की मधुर रसग्रहण शक्ति को अस्थाई रूप से नष्ट करने

Habit

इसकी प्रसरणशील, रोमश व पतले काण्ड वाली लता होती है।

Habitat

यह भारत में विशेषतः दक्षिण भारत में एवं मध्यप्रदेश और छत्तीसगढ़ समेत कई अन्य राज्यों में भी पाया जाता है।

Morphology

  • इसकी प्रसरणशील, रोमश व पतले काण्ड वाली लता होती है।
  • पत्र 2.55 से.मी. लम्बे, अभिमुख, लट्‌वाकार, अंडाकार या आयताकार, नोंकयुक्त होते हैं।
  • पुष्प छोटे व पीताभ होते हैं।
  • फली भालाकार, कठोर, अग्रभाग की ओर क्रमशः नुकीली, 5-7.5 से.मी. लम्बी होती है।
  • बीज हल्के भूरे, पंखयुक्त, अंडाकार आयताकार, चपटे, पतले होते हैं।
  • पुष्पागम अगस्त सितंबर व फलागम जनवरी मार्च में होता है।

Chemical Composition

इसमें gymnemic acid A, B, C, D, gymnemosides, gymnemasaponins, gurmarin, gymnemanol, tartaric acid, calcium oxalate, saponins, terpenoids, glycosides, Unsaturated fatty acid, saturated fatty acid, alkaloids, stigmasterol, d-quercitol, anthraquinones, hydroxycinnamic acids.

Guna-Karma

Rasa-कषाय,तिक्त
Guna- लघु, रूक्ष
Virya- उष्ण
Vipaka- कटु
Karma- मधुमेहहर
Doshakarma- कफवातशामक

Medicinal uses

कफवातशामक

Useful Part

पत्र व मूल

Doses

पत्रचूर्ण 36 ग्रा.
मूलक्वाथ 50-100 मि. ली.

Important Formulation

अगुर्वादितैल

Shloka

मेषशृङ्गी विषाणी स्यान्मेषवल्ल्यजशृङ्गिका।
मेषशृङ्गी रसे तिक्ता वातला श्वासकासहत्।।
रूक्षा पाके कटुस्तिक्ता व्रणश्लेष्माक्षिशूलनुत्॥
मेषशृङ्गीफलं तिक्तं कुष्ठमेहकफप्रणुत् ।
दीपनं स्त्रंसनं कासकृमिव्रणविषापहम्।। (भा. प्र. नि. गुडूच्यादिवर्ग 253-255)

Hindi Name​

गुड़मार

English Name

Australian Cow Plant

Botanical Name

Gymnema sylvestre R. Br.

Family

Asclepiadaceae