HERBAL GARDEN

Vivek college of Ayurvedic Sciences & Hospital Bijnor UP

गोरक्ष

Classification

चरक-
सुश्रुत-
भावप्रकाश-

Synoyms

गोरक्ष
हिमवृक्ष
जीवनवृक्ष
वायुवृक्ष

Habit

विशाल वृक्ष (Tree)

Habitat

अफ्रीका के उष्णकटिबंधीय क्षेत्रों में पाया जाता है; भारत में कुछ क्षेत्रों में आयातित रूप में उगाया जाता है।

Morphology

  • तना: बहुत मोटा, जल भंडारण के लिए उपयुक्त
  • पत्तियाँ: संयुक्त, पांच से सात पर्णिकाएं
  • फूल: सफेद, बड़े, लटकते हुए
  • फल: लम्बा अंडाकार, कठोर खोल वाला, जिसमें गूदा और बीज होते हैं
  • बीज: कठोर एवं गूदेदार आवरण युक्त

Chemical Composition

विटामिन C (अत्यधिक मात्रा में)
पेक्टिन
पॉलीफेनॉल
टैनिन्स
फ्लावोनॉइड्स
कैल्शियम
पोटैशियम
मैग्नीशियम
अमीनो एसिड्स

Guna-Karma

Rasa- कटु, तिक्त, अम्ल
Guna- गुरु, स्निग्ध, शीतल
Virya- शीत
Vipaka- मधुर
Karma- रसायन, बल्य, त्रिदोषहर, वृष्य, दाहशामक, पाचन एवं पाचनाग्नि वर्धक
Doshakarma- त्रिदोषशामक (विशेषतः पित्त और वात)

Medicinal uses

आंतरिक शुद्धि एवं कब्ज निवारण
शारीरिक शक्ति एवं पौष्टिकता वर्धन
शीतलता एवं दाहशमन हेतु
हृदय वर्धक
वात-पित्त विकारों में लाभकारी
रक्त शुद्धि हेतु
इम्यूनिटी बूस्टर के रूप में

Useful Part

फल गूदा (Pulp), बीज, छाल, पत्तियाँ

Doses

चूर्ण: 3–5 ग्राम
फल गूदा (पाउडर): 5–10 ग्राम
काढ़ा/सिरप: 10–20 मिली

Important Formulation

गोरक्षादि चूर्ण
बाओबाब पाउडर/सिरप (नवीन रूप)
बल्य रसायन योग

Shloka

गोरक्षो बलवर्धनः शीतलः पित्तनाशनः।
रसायनश्च शुक्रदः दीपनो दोषशामकः॥

Hindi Name​

गोरक्ष, बावल, बाओबाब

English Name

Baobab Tree, Monkey Bread Tree

Botanical Name

Adansonia digitata

Family

Malvaceae (पूर्व में Bombacaceae)