HERBAL GARDEN

Vivek college of Ayurvedic Sciences & Hospital Bijnor UP

तुलसी

Classification

चरक- श्वासहर
सुश्रुत- सुरसादि, शिरोविरेचन
भावप्रकाश-

Synoyms

तुलसी - तुलना रहित
सुरसा - स्वरस उपयोगी
अपेतराक्षसी/भूतघनी - जन्तुघ्न कर्म
बहुमंजरी - अनेक पुष्पमंजरी युक्त
देवदुन्दुभि – पुष्पक्रम तुरही की तरह
सुलभा - आसानी से पाये जानेवाली
ग्राम्या - घर-घर में लगाये जाने से

Habit

क्षुप

Habitat

भारत में सर्वत्र

Morphology

  • क्षुप
  • पत्र - अण्डाकार, अखण्ड/दन्तुरित
  • पुष्प - बैंगनी वर्ण के
  • बीज – pale black or red

Chemical Composition

Eugenol, cardinene

Guna-Karma

Rasa- कटु
Guna- लघु, रुक्ष
Virya- उष्ण
Vipaka- कटु
Karma- श्वासहर, विष्मज्वरघ्न, जन्तुघ्न
Doshakarma- कफ वात शामक

Medicinal uses

श्वास
कास
ज्वर
कृमि
हृद्रोग
विषरोग

Useful Part

पत्र, पुष्प, बीज, मूल

Doses

1 to 3 g
स्वरस – 5 to 10 ml

Important Formulation

त्रिभुवनकीर्ति रस
निम्बादि लेप

Shloka

"तुलसी कटुका तिक्ता हृद्योष्णा दाहपित्तकृत्।
दीपनी कुष्ठकृच्छ्रास्रकासश्वासविषापहा॥
श्लेष्मा तमक कृमीन हन्त्यग्निदीपनकारिणी॥" (भावप्रकाश निघंटु)
"तुलसी कटु तिक्ता च उष्णा दाहकृदुत्तमा।
कफश्वासकासहृद्या विषघ्नी दीपनी परा॥" (चरक संहिता)

Hindi Name​

तुलसी

English Name

Holy Basil / Sacred Basil

Botanical Name

Ocimum sanctum Linn. (ऑसिमम सैंक्टम)

Family

Labiatae (लैबिएटी)