HERBAL GARDEN

Vivek college of Ayurvedic Sciences & Hospital Bijnor UP

मुस्ता

Classification

चरक- तृप्तिघ्न, तृष्णानिग्रहण, लेखनीय, कण्डूघ्न, स्तन्यशोधन
सुश्रुत- मुस्तादि, वचादि
भावप्रकाश- कर्पूरादि वर्ग

Synoyms

वारिद- जलीय क्षेत्रों में उत्पन्न होने से
कुरूविन्द-कुरू क्षेत्र में उत्पन्न होने से
गांगेयी - गंगा किनारे प्रदेशों में बहुलता से होने के कारण
क्रोडेष्टा- सुअरों का प्रिय कन्द होने से

Habit

इसका तृणजातीय बहुवर्षायु क्षुप होता है

Habitat

यह समस्त भारत के जलीय व आर्द्र प्रदेशों में 1700 मी. की ऊँचाई तक होता है।

Morphology

  • इसका तृणजातीय बहुवर्षायु क्षुप होता है जोकि वर्षा ऋतु में सर्वत्र प्राप्त होता है।
  • काण्ड पतला, गहरे हरे रंग का, 15-60 से. मी. तक ऊँचा, त्रिकोणाकार पत्तों के बीच से निकलता है।
  • पत्र पतले, लम्बे, प्रायः मूलीय, नुकीले तथा कठोर कन्दसदृश भौमिक काण्ड से निकलते हैं।
  • काण्ड का ग्रन्थिल स्थूल आधार भाग सहसा संकुचित होकर सूत्रवत् भौमिक काण्ड में परिणत हो जाता है जिससे 1.25 से.मी. व्यास के अन्डाकार, सुगन्धित, कसेरू के समान ऊपर से कृष्ण या भूरे तथा भीतर से रक्ताभ श्वेत अनेक कन्द लगे रहते हैं।
  • सुअरों को ये कन्द अतिप्रिय होते हैं।
  • पुष्प व फल जुलाई से दिसम्बर तक आते हैं।

Chemical Composition

इसमें मूल में Manjisthin, Purpurin, Xanthopurpurin, Pseudopurpurin, Rubifolic acid, Rubianin, Ruberythric acid, Rubiatriol, Rubiadin, Alizarin आदि तत्त्व पाये जाते हैं।

Guna-Karma

Rasa- तिक्त, कटु, कषाय
Guna- लघु, रूक्ष
Virya- शीत
Vipaka- कटु
Karma- संग्राही, दीपन, पाचन, तृष्णानिग्रहण, स्तन्यशोधन
Doshakarma- कफपित्तशामक

Medicinal uses

रअग्निमांद्य
अजीर्ण
संग्रहणी
तृष्णा
कृमिरोग
मूत्रकृच्छ्र
रजोरोध
सूतिकारोग
स्तन्यविकार
कण्डू
पामा
ज्वर
ज्वरजन्यतृष्णा
दौर्बल्य
मस्तिष्कदौर्बल्य।

Useful Part

कन्द

Doses

मूलत्वकचूर्ण (0.5-1 gm)

Important Formulation

मुस्तादिचूर्ण
मुस्तकारिष्ट
षडंगपानीय

Shloka

मुस्ता सांग्राहिकदीपनीयपाचनीयानाम् ।(च.सू. 25/40)
मुस्तं कटु हिमं ग्राहि तिक्तं दीपनपाचनम्।
कषायं कफपित्तास्त्रज्वरारूचिजन्तुहत् ।
अनुपदेशे यज्जातं मुस्तकं तत्प्रशस्यते।
तत्रापि मुनिभिः प्रोक्तं वरं नागरमुस्तकम् ।। (भा.प्र.नि. कर्पूरादि वर्ग 93,94)

Hindi Name​

मोथा

English Name

Nut grass

Botanical Name

Cyperus rotundus Linn.

Family

Cyperaceae